Kto wypłaca odszkodowanie za wywłaszczenie?

Wywłaszczenie ingeruje w chronione przez konstytucję prawo własności. Dlatego możliwe jest tylko w określonych ustawowo przypadkach i za słusznym odszkodowaniem. Przeczytaj nasz artykuł i dowiedz się, kto jest zobowiązany do jego wypłaty.

Polskie prawo nie przewiduje obecnie wywłaszczeń bez odszkodowania. Dodatkowo w ustawie zasadniczej wskazano, że odszkodowanie musi być słuszne, a pozbawienie mienia dokonane na cele publiczne (art. 21 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.). Odszkodowanie przysługuje osobom wywłaszczonym z prawa własności do nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego, jak i ograniczonych praw rzeczowych, np. służebności.

Należy przy tym zaznaczyć, że wywłaszczenie możliwe jest jedynie na rzecz Skarbu Państwa albo na rzecz jednostki samorządu terytorialnego (art. 113 ust. 1 ugn). Nie ma więc możliwości wywłaszczenia mienia pod budowę prywatnego szpitala czy niepublicznej szkoły (por. art. 6 ugn).

Kto ustala wysokość odszkodowania za wywłaszczenie?

W zależności od rodzaju celu publicznego, decyzję o wywłaszczeniu wydaje każdorazowo odpowiedzialny za to ustawowo organ. Ten sam organ ustala również wysokość odszkodowania za wywłaszczenie. W przypadku wybranych celów publicznych wygląda to następująco:

• Inwestycje drogowe – wysokość odszkodowania ustala wojewoda w odniesieniu do dróg krajowych i wojewódzkich albo starosta, wykonujący zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, w odniesieniu do dróg powiatowych i gminnych (art. 11a ust. 1 Ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych, dalej: uzrid).
• Inwestycje przeciwpowodziowe – wysokość odszkodowania powinien stanowić efekt negocjacji pomiędzy inwestorem a osobą wywłaszczaną (art. 20 ust. 1 Ustawy z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych, dalej: uzbp), a w przypadku braku porozumienia decyzję ustalającą jego wysokość wydaje wojewoda (art. 20 ust. 2 uzbp).
• Inwestycje na cele kolejowe – decyzję ustalającą wysokość odszkodowania wydaje wojewoda (art. 9y ust. 2 Ustawy z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym, dalej: utk).
• Inwestycje związane z budową CPK – odszkodowanie ustala wojewoda w drodze decyzji (art. 29i Ustawy z dnia 10 maja 2018 r. o Centralnym Porcie Komunikacyjnym, dalej: ucpk).
• W przypadku innych wywłaszczeń na cele publiczne, jeżeli warunków nie regulują odmiennie ustawy specjalne, to odszkodowanie ustala starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej (art. 129 ust. 1 Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, dalej: ugn).

Termin wypłaty odszkodowania za wywłaszczenie

Zgodnie z art. 132 ust. 1 ugn, zapłata odszkodowania następuje jednorazowo, w terminie 14 dni od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu podlega wykonaniu – jeżeli była wydana decyzja o wywłaszczeniu jednocześnie ustalająca wysokość odszkodowania. Dużo częściej jednak wydawana jest odrębną decyzja o odszkodowaniu, często już po fizycznym zajęciu nieruchomości, a w tej sytuacji jego zapłata następuje jednorazowo w terminie 14 dni od dnia, w którym decyzja o odszkodowaniu stała się ostateczna (art. 132 ust. 2 ugn).

Decyzjami ostatecznymi są takie decyzje, od których nie służy odwołanie w administracyjnym toku instancji lub wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy (art. 16 § 1 Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego).

Wypłata odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość

Do wypłacenia należnej kwoty odszkodowania przyznanego w wyniku wywłaszczenia nieruchomości zobowiązany jest podmiot, na rzecz którego przeszło prawo własności nieruchomości (inwestor).

W przypadku wywłaszczenia pod drogi wygląda to następująco (por. art. 1 ust. 2 uzrid):

• drogi krajowe – Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA);
• drogi wojewódzkie – marszałek województwa;
• drogi powiatowe – starosta powiatowy lub prezydent miasta w przypadku powiatu grodzkiego;
• drogi gminne – wójt, burmistrz lub prezydent miasta.

Trzeba przy tym zaznaczyć, że wypłat mogą również dokonywać podległe odpowiednim organom – i reprezentujące je w tej sytuacji – jednostki organizacyjne typu zarząd dróg powiatowych, wojewódzkich itp.

Jeżeli chodzi o inwestycje kolejowe, to przez długie lata nie powstawały nowe torowiska i raczej likwidowano połączenia. Jednak ambitne plany polskiego rządu przewidują w najbliższych latach realizację blisko 1800 km inwestycji. Ma mieć miejsce zarówno budowa nowych linii, jak i przebudowa istniejących. Wypłat pieniędzy z odszkodowań dokonywać będą PKP Polskie Linie Kolejowe Spółka Akcyjna, a także Spółka Celowa CPK (np. w przypadku budowy Kolei Dużych Prędkości). Specustawa przewiduje też możliwość realizacji inwestycji kolejowych przez jednostki samorządu terytorialnego, więc i one mogą w określonych sytuacjach wypłacać pieniądze (art. 9o ust. 1 utk).

Podmiotami najczęściej przeprowadzającymi inwestycje przeciwpowodziowe, a przez to odpowiedzialnym za wypłatę odszkodowań, są obecnie Polskie Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, rzadziej Urząd Morski. Na mocy specustawy cele publiczne w tym zakresie mogą realizować także jednostki samorządu terytorialnego (np. w przypadku budowy gminnych zalewów), a także Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy (art. 2 pkt 2 uzpb).

Podczas wywłaszczeń związanych z budową Centralnego Portu Komunikacyjnego odszkodowania wypłacane będą natomiast każdorazowo ze środków Spółki Celowej CPK (art. 17 pkt 8 ucpk).

Wypłata odszkodowania za wywłaszczenie – podsumowanie

Odszkodowanie za wywłaszczenie wypłaca inwestor, na wniosek którego dany organ wydał decyzję o zezwoleniu na realizację celu publicznego oraz ustalił kwotę odszkodowania. Często przy tym organ ustalający wysokość odszkodowania jest jednocześnie inwestorem (np. w przypadku budowy dróg powiatowych). Budzi to kontrowersje i bywa przedmiotem krytyki.

Problemem dla strony są opóźnienia administracyjne, przez co ustawowe terminy związane z ustaleniem i wypłatą odszkodowań są nagminnie przekraczane. Opieszałość organów jest szczególnie częsta w przypadku wywłaszczeń realizowanych na podstawie zezwolenia na realizację inwestycji drogowej (ZRID) z rygorem natychmiastowej wykonalności, w ramach której inwestor ma prawo od razu zająć nieruchomość, a dopiero następnie ustalana jest wysokość odszkodowania.

Opóźnienia są częste również w przypadku odwoływania się od decyzji ustalającej wysokość odszkodowania, a całe takie postępowanie może przeciągnąć się na miesiące lub nawet lata. Legislator przewidział tutaj jednak pewne rozwiązanie – strona może zażądać wypłaty zaliczki na poczet odszkodowania. W zależności od rodzaju celu publicznego wynosi ona od 70 do 100% kwoty odszkodowania i wypłacana jest przez podmiot zobowiązany do jego wypłaty.